Nishkulanand Swami – Vairagya Murti

ગુજરાતી

વૈરાગ્યમૂર્તિ શ્રી નિષ્કુળાનંદ સ્વામી

શ્રી સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના અષ્ટકવિઓમાં વૈરાગ્યમૂર્તિ તરીકેની આગવી છાપ ધરાવતા સંતકવિ શ્રી નિષ્કુળાનંદ સ્વામી એક આગવી પ્રતિભા સંપન્ન વ્યક્તિત્વના શીતળ સાગરમાં વિહાર કરતા સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના જ નહિ,પણ ગરવી ગુજરાતના એક પોતીકા સંત હતા.

સ્વામીશ્રીનો જન્મ જામનગર જીલ્લાના શેખપાટ ગામે વિ.સં.1822માં રામજીભાઈને ઘરે માતા અમૃતાબાની ગોદે થયો હતો.તેઓ એક પ્રતિષ્ઠિતઅગ્રણી કુટુંબના મોભી હતા છતા વૈરાગ્યવેગથી સંસારથી વિરક્ત રહ્યા હતા.આત્માનંદ સ્વામીએ દીક્ષા આપવા પ્રાર્થના કરેલી,સ્વામીએ જરુર પડશે ત્યારે બોલાવી લઈશું કહીને સંસારમાં જોડ્યા.

અત્યાર પછી સંવત1860માં કચ્છ જતા શ્રીહરિ લાલજી સુથારને ભોમીયા તરીકે સાથે લઈ ગયા.રસ્તામાં તેમના સસરાનું ગામ અઘોઈ આવ્યુ.ત્યાં જ શ્રીહરિએ તેમને કુળ તજાવી દીક્ષા આપી નિષ્કુળાનંદ સ્વામી નામ પાડ્યુ.તેના ધર્મપત્નિ કંકુબાઈ,સુપુત્રો માધવ અને કાનજી તથા સાસુ સસરાને લઈને મનાવવા આવ્યા ત્યારે “મુને સ્વપ્ને ન ગમે સંસાર…”મેં હું આદી અનાદી આ તો સર્વે ઉપાધિ જેવી વેધક સ્વરચિત કાવ્ય પંક્તિઓની વર્ષા કરી.માધવ સાધુ થવા તૈયાર થયો ત્યારે શ્રીહરિએ સિંહના તો સિંહ જ હોય તેમ કહીને દીક્ષા આપી”ગોવિંદાનંદ”નામ પાડ્યું.

સદગુરુ નિષ્કુળાનંદ સ્વામીની વિલક્ષણતા એ હતી કે તેઓ નિરક્ષર હોવા છતા શ્રીહરિની કરુણાના હસ્તાક્ષરરુપે કલમ ચલાવતા અને કાવ્ય સર્જતા.આ વૈરાગ્યમૂર્તિનાકાવ્યકીર્તનોની કડીઓ તલવારની ધાર માફક ચાપખા મારતી,અજ્ઞાન તિમિરને ભેદીને જ્ઞાનનો પ્રકાશ ફેંકતી કોઈ અજબની અજંન શલાકા જેવીછે. તેમના તીવ્ર વૈરાગ્યની છાપ તેમના કાવ્યોમાં પણ ઉપસી છે.એટલું નહિ,તેમના કાવ્યનું શ્રવણ કરતા આજે પણ સંસાર રાખ લાગે છે.

તીવ્ર વૈરાગ્યથી ઘેરાયેલા હોવા છતા તેઓ પાષાણ અને કાષ્ઠના ઉત્તમ શિલ્પી હતા.તેમણે સ્વયં વડતાલ ઉત્સવ પ્રસંગે 12-12 બારણાનો હિંડોળો બનાવીને શ્રીહરિને ઝૂલાવ્યા હતા.તે તેમની કાષ્ઠકલાકૃત્તિનો નમુનો હતો.તો ઘોલેરા મંદિરની કમાનો જે સ્વયં સ્વામીએ હાથમાં ટાંકણું લઇને કોતરેલી છે તે તેમની શિલ્પ કલાનો નમૂનો છે.

સ્વામીશ્રીએ હજારો કિર્તનો ઉપરાંત 22જેટલા નાના મોટા ગ્રંથો રચ્યા છે.જે”નિષ્કુળાનંદ કાવ્ય”રુપે પ્રગટ થયેલ છે.”ભક્ત ચિંતામણી”તેમની શિરમોર રચના છે.એક પ્રસંગે શ્રીહરિના અવતારી કાર્યની ગુપ્તતા જાણ્યા પછી કવિએ’પુરુષોત્તમ પ્રકાશ’ગ્રંથ લખીને નિજકાવ્ય મંદિરને કળશ ચડાવ્યા છે.
તેમના આજીવન સાહિત્ય લેખનથી ગુર્જર સાહિત્ય સતત સમૃદ્ધ થતુ રહ્યુ છે.સ્વામીએ ધોલેરાના મહંત પદે સેવા કરતા કરતા સંવત 1904માં શ્રીહરિનું સાનિધ્ય પ્રાપ્ત કર્યુ.છતા તેમના કાવ્યોના પડઘા જ્યારે જ્યારે કાને પડે ત્યારે તેમની તપોછબિ નજર સમક્ષ તરી આવે છે.

English

Father: Rambhai
Mother: Amratba
Birth Place: Sukhpat (Saurastra State)
Birth Name: Lalji
Birth: 1822
Caste: Gurjar Suthar (carpenter)

Laljis family were very religious. They were the devotees of Atmanand Swami, Guru of Ramanand Swami. He spent most of his time serving Ramanand Swami and also at night travel to Bhadra and had discussion with Mulsharma.

Lalji went to Bhuj to express his feelings of Lord Swaminarayan being more popular than Ramanand Swami when he was a small child. Ramanand Swami explained that Lord Swaminarayan has greater powers then him. Lalji came to Loj and did danvat pranam to Lord Swaminarayan and his belief that Lord Swaminarayan is the Supreme God became strong.

On the day at Jetpur, Lalji brought gifts to Lord Swaminarayan. On several occasions, Lalji had the chance to serve Lord Swaminarayan and obtain His blessings. Once Lord Swaminarayan came to Loj and stayed at Laljis house. After a few days, Lord Swaminarayan decided to go to Kutch. Lord Swaminarayan asked to find a good guide. Lalji took opportunity and acted as a guide. Only Lord Swaminarayan and Lalji set on to go to Kutch. They only took food and 12 Kori (hid in Laljis shoes). On way they met a hungry beggar and gave all their food to him. Some thieves came but they did not touch Lord Swaminarayan as he was a sadhu but inspected Lalji. They found nothing but Lord Swaminarayan showed 12 Kori in Laljis shoes.

Lalji asked Lord Swaminarayan why did He do that and Lord Swaminarayan replied that He wanted relive Lalji from a very big obstacle/hindrance. Then they came across a very old sage. They gave him all the water and soon Lalji very thirsty. Lord Swaminarayan showed a small of sweet water in salty sea water. They came to a small lake and Lord Swaminarayan took a rest under a tree. Lalji removed some thorns from Shree Haris feet and saw 16 chins. Lalji asked who was that Mahapursh, Ramanand Swami and he is the one who made water sweet for you. They came to town called Aadhoi.

Lord Swaminarayan said to go to town. People know him if we change appearance, shaved head and moustache and gave a cloth around the waist. Lord Swaminarayan requested Niskulanand Swami to preach in Adhoi and write a scripture called Yamdund. Shree Hari stayed here for two days and went to Bhuj.

Niskulanand Swamis relatives came to ask him to return home. They accused him of living home because of home trouble.

Lord Swaminarayan thought of giving Gadhda Temple Mahant hood to Niskulanand Swami. Niskulanand Swami got up early and went away to Gadhada town but Lord Swaminarayan called him back as He changed His mind. Niskulanand Swami stayed most of his time in Dholera. He helped in the building of Dholera Temple as Niskulanand Swami was a good sculptor. In Vadtal, he built a 12 door Hindola.

A high officer of British Empire wanted to meet Niskulanand Swami. They came to Dholera and saw Niskulanand Swami working at an age of 80 covered in white dust of stone. The officer was very pleased.

Niskulanand Swami wrote 23 scriptures in Sanskrit, Hindi, Gujurati and Kutchi. He also knew about music, as he was a renowned poet a wrote numerous poems. He kept on writing scriptures until his death.

Scriptures written:

Bhaktichintamani (finished this at Gadhada in 1883 Asso Sud 13)
Purshottam Prakash
Snehgeeta (completed in 1872)
Vachanvidhi
Sharshidhi
Bhaktinidhi (completed in 1902)
Haribaal Geeta
Haradai Prakash
Dhirajukhayan (completed at Gadhpur 1899)
Hasmruti
Chorsadhpadi
Manganjan (Hindi)
Goongrahah (Hindi)
Harividhervau
Aarjivinay
Kalyan Niryam
Avtar Chintamni
Chin Chintamni
Pupah Chintamni
Lagan Suknavali
Yamdand (Addhoi town first scripture, completed 1860)
Vrutivivha
Shikshaptri Bhasha

The last scripture was in 1902.

He left the world in 1904 in Dholera at an age of 82 years.